فاجعه منا که در روز عید قربان صورت گرفت و بسیاری را غافل‌گیر کرد زمانی اتفاق افتاد که رئیس‌جمهور بر فراز آسمان در راه نیویورک بود.[1] درواقع یکی از غافلگیرهای اصلی فاجعه منا مصادف شدن آن با سفر رئیس‌جمهور برای شرکت در هفتادمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد در آمریکا بود. همین مسئله محل نزاع منتقدان بود که با توجه به فاجعه‌ای به این بزرگی آیا رئیس‌جمهور نبایستی سفر خود را نیمه‌کاره رها می‌کرد؟ حسین شریعتمداری[2] و عزت‌الله ضرغامی[3] ازجمله افرادی هستند که عدم لغو سفر روحانی و بازگشت اضطراری وی را موردانتقاد قرار داده و از اینکه رئیس‌جمهور در ساعات اولیه اقدام به بازگشت نکرد و خود سکان هدایت مدیریت بحران فاجعه منا را در تهران در دست نگرفت را توهین‌آمیز و نشان عدم ارزشگذاری به هموطنان قلمداد کردند.

با بالا گرفتن انتقادات نسبت به عملکرد منفعلانه دولت در فاجعه منا، روز دوشنبه معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رئیس‌جمهور اعلام کرد که قرار است حجت‌الاسلام حسن روحانی سفر خود را «نیمه‌کاره» رها کند و به کشور بازگردد،‌ این در حالی است که رئیس‌جمهور روز پنجشنبه عید قربان سفر خود را به نیویورک آغاز کرد و بنا بر اطلاعاتی که خبرگزاری دولتی ایرنا در مورد سفر روحانی ارائه کرد، قرار بود این سفر به مدت «پنج روز»‌ انجام بگیرد که روز دوشنبه این مدت زمان کامل می‌شد. بااین‌حال با تمام تیترهای جانب‌دارانه‌ای که روزنامه‌های اصلاح‌طلب حامی دولت زدند و مطرح کردند که «سفر روحانی نیمه‌کاره رها شد»، این مسئله نتوانست افکار عمومی داغدار ایران را راضی نگاه دارد. [4]

از همین رو بود که حسن روحانی 5 روز پس از وقوع فاجعه منا به ایران بازگشت و در بدو ورود به ایران گفت دولت و وزارت خارجه اقدامات بسیار خوب و فعالانه‌ای در قبال این ماجرا انجام دادند. گل‌واژه سخنان روحانی پس از بازگشت به نیویورک که به‌نوعی پاسخ به منتقدان دولت نیز هست، این بود که:‌« اتفاقاً ما در نیویورک دسترسی‌هایمان برای پیگیری این حادثه با مسئولان کشورهای اسلامی بیشتر بود. این مسئله ازآن‌جهت است که می‌توانستیم صدای مسلمانان مظلوم جهان و همچنین مردم ایران را به گوش جهانیان برسانیم.»[5] موضوعی که از زبان سخنگوی دولت مطرح شد و محمد باقر نوبخت در سخنانی متفاوت از یک سو بیان داشت که « بیان مواضع کشورمان نسبت به فاجعه منا در صحن مجمع عمومی سازمان ملل بسیار تاثیرگذار‌تر از انعکاس مواضع در کشورمان است» و از سوی دیگر گفت که وزیرخارجه عربستان مانند ماهی از دستان دیپلمات‌های کشورمان لیز می‌خورد و خود را مخفی می‌کند.[6]

در حالی موضوع مدیریت بهتر فاجعه از نیویورک مطرح می‌َشود که بنا بر اخبار و اطلاعاتی که بسیاری از دولتمردان از رایزنی‌های دیپلماتیک دولت درزمینهٔ حادثه منا ارائه داده‌اند، بسیاری از اقدامات صورت گرفته به دربسته خورده است. ازجمله این موارد عدم پاسخگویی مقامات سعودی به تماس‌های مکرر محمدجواد ظریف بود که حتی منجر به پاسخ منفی وزیر خارجه سعودی در پذیرش ملاقات با همتای ایرانی خود شد.[7] آش رایزنی‌های دیپلماتیک ایران و عربستان آن‌قدر شور بود که حتی حکومت سعودی به علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ویزا نداد و ظریف برای حل مسئله ایران و عربستان در فاجعه منا که برای همگان سوء مدیریت سعودی‌ها در آن محرز است دست به دامان امیر کویت شد و عکسی که توسط رسانه‌های مختلف منعکس شد نشان می‌دهد ظریف مقابل امیر کویت زانو زده است و از وی درخواست کرده که به‌عنوان میانجی ایران و عربستان در فاجعه منا پادرمیانی کند، فاجعه‌ای که در آن بسیاری از زائران ایرانی کشته و مفقودشده‌اند و حتی برخی از افراد برجسته کشور ازجمله «غضنفر رکن‌آبادی» یکی از دیپلمات‌های کشورمان نامش پس از چند روز هنوز در لیست مفقودشده‌ها قرار دارند. این در حالی است که دولت همواره در اختیار داشتن تیم کارکشته دیپلماتیک را یکی از نقاط قوت خود و نقطه ضعف دولت‌های گذشته قلمداد می‌کند.

رویکرد دیپلماتیک دولت یازدهم بنا بر اصل تنش‌زدایی استوار بوده است، جالب اینجاست که وزیر سعودی که به‌تازگی بعد از سعودالفیصل پشت میز وی نشست، با تبریک و استقبال دولتمردان پس از انتصاب در این عنوان مواجه شد اما به‌طور تحقیرآمیز به درخواست ملاقات اضطراری ظریف برای بررسی فاجعه منا پاسخ منفی داد.

این در حالی است که حامیان دولت در مقابل سخنان آیت‌الله احمد جنتی که در میز خطابه نماز جمعه پس از مرگ ملک عبدالله، پادشاه پیشین عربستان به ملت‌های مسلمان تبریک گفت، ایستادند و سخنان وی را غیر دیپلماتیک دانستند اما عملکرد سعودی‌ها در ماجرا منا به‌خوبی نشان داد که نوع مواجهه با حکومت آل سعود آن‌گونه که حامیان دولت بدان اهتمام دارند چندان از جنس دیپلماتیک نیست و نمی‌توان با سعودی‌ها همواره به‌صورت نرم برخورد کرد و پاسخی هم‌راستا از سوی آنان دریافت نمود.

از سوی دیگر مسئله قابل‌توجه در مورد دیدارهایی است که حسن روحانی انجام داده است. این ملاقات‌های دیپلماتیک شامل دیدار با سران کشورهای مختلف می‌شود که از دیدار با رئیس‌جمهور برزیل، سنگال، افغانستان و ... گرفته تا رؤسای جمهور چین، فرانسه و انگلیس گسترده است اما خبری از رایزنی‌ها با مقامات مسئول سعودی و حتی مسلمان عربی در میان برنامه کاری رئیس‌جمهور در نیویورک نیست. [8]با این اوصاف اینکه چگونه سفر نیویورک دسترسی‌ها دیپلماتیک برای رایزنی فاجعه منا را بیشتر فراهم کرده، سؤالی است که در برنامه دیدارهای رئیس‌جمهور در هفتادمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد نمی‌توان به پاسخ آن رسید.

محمد جواد ظریف نیز در این میان دیداری با همتایای خارجی خود از جمله عراق، شیلی، انگلیس، اسلوونی، مقدونیه، نروژ،‌ لهستان، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و آمریکا داشته است و دو پیام نیز به وزیرخارجه لبنان و وزرای خارجه کشورهای اسلامی در مورد فاجعه منا صادر کرده‌ است و اظهار امیدواری کرده است که عربستان از تجارب این کشورها در زمینه مدیریت فریضه حج استفاده کند.[9] از سوی دیگری اخباری هم از رایزنی‌های فشرده وزیرخارجه در زمینه فاجعه منا در برخی ازخبرگزاری‌ها منعکس شده که مشخص نیست سطح این رایزنی‌ها به چه صورت بوده و چه نتایجی در برداشته است. [10]

از سوی دیگر، سیاست تحت‌فشار قرار دادن حکومت سعودی از طریق تریبون سازمان ملل نیز به طور کاملا ملایم جزئی از سخنان رئیس‌جمهور بوده و تیم دپلماتیک کشورمان به نشانه غم زده و دادغدار بودن روبان‌های سیاهی به کت‌های خود آویختند. به هر لحاظ با توجه به اینکه تعداد زیادی از زائران ایرانی هنوز در لیست مفقودان مانده‌اند و دلهره در فضای خانواده‌های ایرانی هنوز موج می‌زند و دولت سعودی نیز در پایین‌ترین سطح ممکن با مقامات ایرانی همکاری می‌کنند، روند شناسایی و اطلاع از حال مفقودان با کندی زیادی انجام می‌پذیرد و به نظر نمی‌رسد بتوان گفت دولت در مورد فاجعه منا عملکرد قابل‌توجهی داشته است که حضور در نیویورک این مواضع مستحکم دولتمان را تقویت کرده باشد.